ETİK, İŞ ETİĞİ VE ETKİ; GÜNLÜK YAŞANTIMIZDA GİDEREK DAHA FAZLA ÖNEM KAZANAN KAVRAMLAR HALİNE GELİYOR. GÜNÜMÜZDE TOPLUMLAR, KURUMLAR, İŞLETMELER VE BİREYLER EYLEMLERİNİN ETİK BOYUTUNU DEĞERLENDİRMEK, BUNLARIN YARATTIĞI ETKİYİ DİKKATE ALMAK VE RAPORLAMAK DURUMUNDALAR.

Etik; bir kişinin veya kurumun doğru ve yanlış arasındaki ayrım yapma yeteneği olarak tanımlanır. Etik; evrensel olma özelliği nedeniyle ahlâk kavramından farklılaşır. İş etiği ise bireylerin, kurumların tutum, davranış, eylem ve kararlarında etkili olan evrensel ilke ve değerlerin oluşturduğu bilgi dalını ifade eder1.Etki; “mükemmellik” ile ortaya çıkar. Etki yaratmak için sadece iyi olmak yeterli değildir. “Mükemmellik” seviyesi hedeflenmelidir.Kurumsal sürdürülebilirlik; günümüz iş dünyasının çalışma modellerinin çerçevesini belirleyen, şirket bünyesinde verimlilik ve değer artışını hedefleyen, şirketin nasıl yönetilmesi gerektiğini ortaya koyan bir modelle-me çalışmasıdır. Kurumsal sürdürülebilirlik raporlama ve derecelendirme uygulamaları kapsamında; sürdürülebilirliğin çevresel, sosyal ve yönetsel (ESG) boyutlarında benimsenen strateji, politika, uygulama ve gelişmelerin bütünsellik içinde uygulanması ve raporlanması beklenir. Etik çerçeve, işte bu yaklaşımın merkezinde konumlanır. Modern iş etiğiyle2 ilgili tartışmalar 1960’lı yılların sonlarında, toplumsal ve politik aktivizm hareketlerine bağlı olarak başlamıştır. Bu dönemde toplumsal kalite, hesap verebilirlik, kamu yararı gibi kavramlar öne çıkarken, önemli kurumla-rın ve şirketlerin yetkileri, uygulamaları, motivasyonları inceleme konusu olmuştur. Toplumun önemli bir parçasını oluşturan, mal veya hizmet satarak, çalışanlara ödeme yaparak, vergi gibi işlem-ler yoluyla ekonomide etki yaratma potansiyeline sahip olan kurumların/işletmelerin, bireyleri veya hükûmetleri yönlendiren değerlerden veya standartlardan muaf olmadığı; toplumsal etki yaratacak doğru bir bakış açısıyla iyi ilişkiler sürdürmenin kurum menfaatine olduğu değerlendirilmiştir. Kurumlar/şirketler, etik çerçevedeki sorumluluklarını yerine getirmek için iş yaşamında uyulması gereken ilkeleri ve standartları belirlemek durumundadır3. Bu çerçevede iş etiği; özel veya kamu sektöründe kurumların güvenilir olması, mesleki yeterliliğe sahip olması, meslek sorumluluklarını üstlenmesi, başka kesimlerin haklarını koruması, çevreye ve topluma karşı sorumluluklarını yerine getirmesi gibi konulara odaklanır. İş etiği; kurumların diğer tüm fonksiyonlarında olduğu gibi verilere dayalı bilimsel yöntemlerle idare edilen, izlenen, raporlanan, dinamik, kurumsal kültürün temel parçası olan bir sistemdir.

ETİK İLKELER NELERDİR?

Etik ilkeler, bireylerin ve kurumların karar süreçlerine rehberlik eden, toplumu ilgilendiren ilişkilerin sağlıklı şekilde sürdürülmesini sağlayan kılavuz değerler, ilkeler ve standartlardır4.İnsan davranışlarının etik boyutu toplumun normlarına, değerlerine ve adalet anlayışına dayanır. İş davranışlarının etik boyutu; kurumlarda/ işletmelerde çalışanların stratejilerini ve uygulamalarını şekillendirmek, bağlılık ölçütü oluşturmak için kullandığı değerlere ve politika setine dayanır. Bunlar, kurumun etik ideallerini temsil ederler. Bu değerler hangi yolla seçilirlerse seçilsinler, her biri için bir tanımlama yapılması gereklidir. Çalışanların bu değerlerin nasıl ele alındığını, hangi ideallerin önemli ve öncelikli olduğunu bilmeleri önemlidir5.İş dünyasında etiğin olup olmadığı, kurumların/işletmelerin uygulamalarının etik sınırları, etik olan ve olmayan çerçevenin nasıl belirleneceği uzun süredir tartışılan konular arasındadır. Bir kurum/işletme; bir birey veya akıl gücüne sahip bir tüzel kişilik değildir. Konuya Machiavelli’nin perspektifinden bakan çevreler, işletmelerin daha çok para kazanmaları için yapılması gereken ne varsa buna izin verilmesinin gerekli olduğunu dile getirmektedir6.Etik; kurumsal kültürün ayrılmaz bir parçasıdır. Etik çerçevenin yüzeysel şekilde benimsenmesi kurumsal değişimi etkilemeyecek veya kurumsal yapının etkinliğine, yarattığı güven duygusuna ve değere zarar verecektir. İşletmelerin açıkladıkları ilkelere/kurallara uymamaları işletmeye duyulan güvenin azalmasına, gelirlerin düşmesine, iş yapma zorluklarının yaşanmasına neden olacaktır. Bu nedenler, etik çerçeve, kurumsal sürdürülebilirlik ilkeleri ve raporlama standartları kapsamına girmiştir7. Örneğin; kurumsal sürdürülebilirlik raporlama kurallarını ve özen yükümlülüklerini şirket politikalarına entegre etmeyi amaçlayan, şirket ölçeğinde verimlilik ve değer artışını öngören Kurumsal Sürdürülebilirlik Raporlama Direktifi (CSRD)8 ve buna ilişkin raporlama standartları9 şirket yönetiminde “çevresel, sosyal ve yönetsel” konular kapsamında etik kuralların da dikkate alınmasını gerektirir. Etik kurallar; şirketlerin sürdürülebilirlik derecelerini (s-rating) belirleyen göstergeler içinde önemli bir yere sahiptir.

ETİK, UYUMVE UYUM PROGRAMI

Genel olarak kurumlar/işletmeler mevzuata ve etik kurallara uyum süreçlerini yönetmek, izlemek ve raporlamak için yönetim yapılarında etik ve uyum birimleri oluşturmaktadır. Etik yönetiminin bir parçası olarak mevzuata, uluslararası düzenlemelere, standartlara ve kurumsal ilkelere uygunluğun sağlanması için bir politika seti ve uyum çerçevesi belirlenmektedir. Ayrıca, etik ve uyum ihlali olasılığı ve bunun yaratabileceği zararın önlenmesi için, etik ve uyum risk analiz sistemi de oluşturulmaktadır10. Uyum; bir kurumun/işletmenin tüm paydaşlarıyla ve kamu ile ilişkilerindeki temel kural ve ilkeleri düzenle-yen, bu kural ve ilkelerin uygulanıp uygulanmadığının takibini gerektiren bir kavramdır. Uyum, genellikle bir kurumun/işletmenin ilgili yasal düzenlemelere veya kurallara bağlılığı anlamına gelir. Uyum, ahlaki bakımdan doğru olduğuna inanılan eylemi yapmak değil, kurallara uymak olarak değerlendirilir 11. Etik ve uyum programı; etik yönetiminin önemli bir unsuru olan ve bağlayıcı kurallara uygunluğun sağlanması için oluşturulan politikalar ve uygulamalar bütünü olarak açıklanabilir. Etik ve uyum programları mevzuata uymayı gerektirir, uygulamaları desteklemek için oluşturulan politika ve süreçleri kapsar12. Bu programları uygulayan takımlar içinde bir etik ve uyum yöneticisinin olması beklenir. Etik ve uyum yöneticisi kurumların/işletmelerin yerel ve küresel pazarlardaki etik ve uyum risklerini yönetecek, yerel ve uluslararası düzeydeki kurallara (örneğin yolsuzlukla mücadele) uyumu yönetecek, etik lider olarak çalışanlara rol model olacak, ekibi eğitecek ve farkındalık yaratacak, etik değerlerin iş süreçlerine yansımasını sağlayacak kişidir.Birçok ülkede meslek olarak tanınan ve çalışma standartları belirlenen etik ve uyum yöneticisi (Compliance Officer/Manager) Türkiye’de, 2018’e kadar bir meslek olarak kabul edilmemişti.Bu alanda, ilgili STK’lerin ve kurumların girişimleri sonucunda T.C. Mesleki Yeterlilik Kurumu “Etik ve Uyum Yöneticisi” mesleği için hazırlanan standardı yayımlamıştır13. Buna göre; etik ve uyum yöneticisi, kurumun tabi olduğu mevzuat, hizmet prosedürleri, kalite gereklilikleri, risk yönetimi öncelikleri ve etik ilkeleri çerçevesinde, etik ve uyum programlarının hazırlanmasını ve uygulanmasını sağlayan kişidir.

ETİK, SÜRDÜRÜLEBİLİRLİKVE KURUMSAL SOSYAL SORUMLULUK

Tarih boyunca birçok felsefi akım, etik konusunu evrensel ilkeler ve insan haklarıyla ilişkilendirmiştir. Kant’ın “evrensel ahlâk yasası” ve “utilitarizm”14 gibi kavramları etik değerlerin temelini oluşturur. Etik, sadece kişisel veya kurumsal bir konu değil, toplumsal bir sorumluluktur. Toplumun çeşitli kesimlerinden insanların yaşamlarını etkileyebilecek kararlar alınırken, etik değerlere uyum sağlamak önemlidir.Her eylemin bir sonucu vardır. Bu sonuçlar genellikle toplumda hissedilir. Bir işletmenin üretim süreci, bir bireyin seçtiği ulaşım yöntemi veya devlet politikaları; hepsi farklı seviyelerde toplumsal etkiye sahiptir. Bu nedenle, etikle uyumlu olmak ve toplumun iyiliğini gözetmek toplumsal sorumluluğun temelini oluşturur. Günümüzde iş dünyası sadece bu günkü kuşakların ihtiyaçlarını değil, gelecektekilerin ihtiyaçlarını ve yaşam kalitesini de düşünmek durumundadır. Bu sürdürülebilir olmayı gerektirir. Sürdürülebilirliğe bağlı olarak, iş dünyasının sorumlulukları giderek daha fazla artmaktadır. İş dünyası kâr odaklı olmaktan öte çevresel, sosyal ve yönetsel sürdürülebilirliği sağlamak, toplumun genel refahına katkı vermek ve gelecek nesillerin ihtiyaçlarını dikkate almak gibi konulara odaklanmıştır. Günümüzde kurumsal sosyal sorumluluk kavramı; sürdürülebilir finans gündemini destekleyen ve sürdürülebilirlik raporlamalarında bütünsellik sağlayan bir yasal düzenleme olarak iş dünyasının gündemine girmiştir. Kurumsal sosyal sorumluluk kavramı, şirketlerin sürdürülebilirlik açıklamalarını güvenceye alan, etik yaklaşımlarını ve yaratılacak toplumsal etkiyi belirleyen yenilikçi düzenleme olarak gündeme gelmiştir. Bu düzenleme sürdürülebilirliğin iş faaliyetleri üzerinde yarattığı risklerin/ fırsatların değerlendirilmesini zorunlu kılmakta, sürdürülebilir kalkınma için yatırımların doğru kaynaklara yönlendirilmesini hedeflemektedir. Kurumsal, zorunlu sürdürülebilirlik raporlama uygulaması kapsamı ve standartlarını belirleyen bu çerçeve, iş dünyası için sürdürülebilirlik bağlamında esas alınacak etik kuralların çerçevesini de belirlemektedir. Kurumsal sosyal sorumluluk kapsamında raporlamalar yapan şirketler, iş etiği ve etik kurallar yaklaşımlarını ve prosedürlerini açıklamaktadır.

ETİK, ETKİ, MÜKEMMELLİKVE YARATICILIK

21’inci yüzyılın en başarılı yatırımcısı olarak bilinen iş insanı Warren Buffet bir konuşmasında şu ifadeleri kullanır: “İşe alacağım insanlarda üç özellik ararım; birincisi kişisel bütünlük, ikincisi zekâ, üçüncüsü ise yüksek enerji. Ancak birincisine sahip değilseniz diğer ikisi sizi öldürür.”15 Burada sözü edilen “bütünlük” etik olarak değerlendirilir. “Etik eksikliği” ise “güvensizlik” olarak geri döner.Etiğin var olduğu ancak, zekâ ve yüksek enerji ile bir araya gelemediği durumda sadece “iyilik”ten söz edilebilir. Tek başına iyilik “etki” yaratmak için yeterli değildir. Etiğin “etkili” olması veya başka bir deyişle, “etki” yaratması için bu üç özelliğin (bütünlük, zekâ ve yüksek enerji) bir arada olması beklenir. Etki “mükemmellik” ile ortaya çıkar. Dolayısıyla, etki yaratmak için sadece iyi olmak değil, “mükemmel olmak” hedeflenmelidir. Mükemmellik; “yapabileceğinin en iyisini yapmaktır”. Mükemmel olma güdüsü; etkili ve bulaşıcı bir güç olabilir. Kurumun/işletmenin tüm çalışanlarının mükemmel olmaya odaklanmasını sağlayabilir. Yapabileceğinin en iyisini yapmaksa yaratıcılığı getirir. Yaratıcılık ise evrimin gelebileceği son nokta olarak değerlendirilir. Mükemmellik sadece büyük kurumların/ işletmelerin hedefi değildir16. Yaratıcılık, önemli bir yenilik kaynağıdır. Yaratıcılık ve mükemmellik üzerine vizyon oluşturmak, iyi iş yapmak isteyen tüm kurum/işletmelere açıktır17.Etik yaklaşımlar, güvenilir olmayı ve uzun vadeli başarıya odaklanmayı gerektirir18. Uzun vadeli başarı, sadece bireyler için değil iş dünyası için de geçerlidir.Konu kurumlar/işletmeler olduğunda “etik” konusu genelde bir kurallar seti veya el kitabı olarak karşımıza çıkar. Bu kurallar, iş dünyasında bir kültür olarak içselleştirilemediği veya uygulamada bütünlük sağlanamadığı durumda, kurumsal güvenin oluşturulmasında ve istenen etkinin yaratılmasında sorunlar ortaya çıkmaya başlar. Albert Camus “Dürüstlüğün kurallara ihtiyacı yoktur. Dürüst bir insan bir şeyi kurallara uyduğu için değil, o şeyi yapmak doğru ve ahlaki olduğu için öyle davranır.” der. Bu sözü rahatlıkla iş dünyasına uyarlayabiliriz; “Bütünlüğün kurallara ihtiyacı yoktur”19. İş dünyası sadece kurallara uymaya değil, bütünlüğe, tutarlılığa ve uyumluluğa odaklanırsa kurumsal güveni ve saygınlığı tesis edebilir; “etkili olma ve etki yaratma” yolunda önemli yol kat edebilir.Makalenin ikinci ve son bölümünde ise "Sürdürülebilirlik İçin Güçlü Liderlik ve Etik Altyapı", "Kurumsal İtibar ve Güven" ile "Çok Uluslu Şirketler için Sorumlu İş Yönetimine ilişkin OECD Rehberi" temalı başlıklara değineceğim.

 

1. 1  Etik 101, Alturizm ve Faydacılıktan Biyoetik ve Politik Etiğe, Etik Hakkında Bilmeniz Gereken Herşey

2. 2  Etik 101, Alturizm ve Faydacılıktan Biyoetik ve Politik Etiğe, Etik Hakkında Bilmeniz Gereken Herşey

3. 3  Etik, İş Etiği, Özel Sektörde ve Kamu Sektöründe İş Etiği, Melek Şenay ÇELİKKOL, https://acikbilim.yok.gov.tr/

   bitstream/handle/20.500.12812/710729/yokAcikBilim_10139940.pdf?sequence=

4. 4  Etik 101, Alturizm ve Faydacılıktan Biyoetik ve Politik Etiğe, Etik Hakkında Bilmeniz Gereken Herşey

5. 5  https://www.ethics.org/resources/free-toolkit/definition-values/

6. 6  Etik 101, Alturizm ve Faydacılıktan Biyoetik ve Politik Etiğe, Etik Hakkında Bilmeniz Gereken Herşey

7. 7  Örneğin; Avrupa Sürdürülebilirlik Raporlama Standartları (ESRS) veya ISO 26000 standardı

8. 8  https://eur-lex.europa.eu/legal-content/EN/TXT/?uri=CELEX:32022L2464

9. 9  https://ticaret.gov.tr/data/64d3a56a13b87670e08f97b2/Commission%20Delegated%20Regulation%20(EU)%20(002).pdf

10. 10  Etik ve Uyum Rehberi, TEİD, https://www.teid.org/wp-content/uploads/2022/05/Etik-Uyum-Rehberi_.pdf

11. 11  Etik ve Uyum Rehberi, TEİD, https://www.teid.org/wp-content/uploads/2022/05/Etik-Uyum-Rehberi_.pdf

12. 12  Etik ve Uyum Rehberi, TEİD, https://www.teid.org/wp-content/uploads/2022/05/Etik-Uyum-Rehberi_.pdf

13. 13  Resmî Gazete Tarih ve Sayı / 09.06.2018-30446 (Mükerrer)

14. 14  Utilitarizm (yararcılık); etik ve ahlaki felsefede oldukça önemli bir yere bir akımdır. Bu akım; ilgili tüm bireylerin mutluluk ve refah seviyelerini

    maksimize edecek olan eylemleri seçmemizi talep eden bir normatif etik teoriler bütününü içerir. Eylemlerin toplumun yararına olması gerektiğini savunur. Bu akımda, bir eylemin doğru veya yanlış olduğunu belirlemek için “en büyük fayda prensibi” kullanılır. Buna göre; bir eylem toplumun çoğunluğuna en fazla fayda sağlıyorsa, o eylem etik olarak kabul edilir. Kuramın önde gelen savunucuları; Jeremy Bentham ve John Stuart Mill’dir.

15. 15  Stephen M.R. Covey, Rebecca R. Merrill, Güven Her Şeyi Değiştiren Tek Şey, p.85

16. 16  Mihaly Csikszentmihalyi, Good Business, Liderlik Akış ve Anlam Yaratma, p.245

17. 17  Mihaly Csikszentmihalyi, Good Business, Liderlik Akış ve Anlam Yaratma, p.245

18. 18  Mihaly Csikszentmihalyi, Good Business, Liderlik Akış ve Anlam Yaratma, p.246

19. 19  Stephen M.R. Covey, Rebecca R. Merrill, Güven Her Şeyi Değiştiren Tek Şey, p.86